Ekonomistin Gözünden: Kaynak Kıtlığı, Fırsat Maliyeti ve Asker Aşısı Seçimi
Askerî güç, yalnızca silah, teçhizat veya stratejiyle değil; aynı zamanda insan sermayesi ve sağlık altyapısıyla biçimlenir. Ancak her dönem sağlık bütçesi sınırsız değildir. Bu bağlamda, askerlere hangi aşıların yapılacağına dair kararlar, yalnızca tıbbi değil — aynı zamanda ekonomik tercihler içerir. Kıt kaynakların bulunduğu bir ortamda, devlet ya da savunma bakanlığı, sınırlı bütçe ve lojistikle en yüksek toplumsal faydayı (refahı) sağlayacak aşılama portföyünü seçmek zorundadır. Bu yazıda, “askere hangi aşı yapılır?” sorusunu — piyasa dinamikleri, bireysel kararlar ve toplumsal refah ekseninde — bir ekonomistin merceğinden analiz edeceğiz.
Askerde Aşı Uygulaması: Temel Amaç ve Ekonomik Mantık
Askerlik ortamı; kalabalık yurtlar, ortak kullanım alanları, sık coğrafi hareketlilik ve zaman zaman yetersiz hijyen gibi faktörlerle bulaşıcı hastalık riskini artırır. Bu risk, yalnızca bireyi değil, birliklerin operasyonel kapasitesini ve genel toplumsal savunma gücünü etkiler. Dolayısıyla, aşılama gibi koruyucu önlemler, “sağlıklı asker = hazır kuvvet” denkleminde özgün bir yatırım olarak görülür.
Ekonomik açıdan bakıldığında, aşılar bir anlamda kamu malıdır: bireysel fayda yanında toplumsal başarı sağlar. Hastalık çıkışı askerlere, onların ailelerine ve potansiyel olarak tüm topluma zarar verebileceğinden — bu riskin maliyeti (tedavi, karantina, görev kaybı, moral bozukluğu vb.) — aşılama maliyetinden genellikle çok daha yüksektir. Bu nedenle doğru aşı seçimi, maliyet-fayda analizinin kilit noktasıdır.
Hangi Aşılar Yapılıyor? Piyasa ve Askeri Dengeler
Ülkeden ülkeye, dönemden döneme değişiklik göstermekle birlikte genel olarak askerlik sürecinde uygulanan aşılar arasında şunlar yer alır: ([asi.gen.tr][1])
– Tetanos / Difterit / Boğmaca (Tdap/DaBT vb.)
– MMR (Kızamık, Kabakulak, Kızamıkçık)
– Polio
– Hepatit B (ve bazen A)
– Menenjit
– Grip (Influenza)
– Varisella (Su Çiçeği)
– Duruma ve görev yerine bağlı olarak — örneğin tropik bölgelere gönderilecek askerler için — tifo, sarı humma, kolera, menenjit alt tipleri, Japon ensefaliti veya seyahatle ilişkili diğer aşılar gibi ek aşılama uygulamaları da gündeme gelebilir. ([Operation Military Kids][2])
Bu seçilimin ardında, hem hastalık prevalansı hem lojistik kolaylıkları hem de maliyet-etkinlik dengesi yatar. Örneğin, sık görülen, bulaşma riski yüksek hastalıklara karşı rutin aşılar zorunludur; ancak düşük riskli veya spesifik coğrafi tehditlere yönelik aşılar “ihtiyaca göre” seçilir. Bu da kaynak israfını azaltırken, toplumsal faydayı maksimize etme niyetidir.
Bireysel Tercihler, Kolektif Sonuçlar
Askerlerin aşı geçmişi, sağlık durumu ve görev yeri gibi bireysel özellikler, hangi aşıların uygulanacağını etkiler. Ancak bu tercihler yalnızca birey için değil; tüm birlik ve toplum için önem taşır. Bir askerin hastalanması, görevini aksatacağı gibi, bulaşıcı hastalığın yayılımıyla sosyal maliyet de artar.
Ekonomik olarak bu durumu şöyle düşünebiliriz: Her bireyin “aşı olma maliyeti” ile “hastalanma riski ve olası maliyeti” arasında özel bir tercih analizi vardır. Ama topluluk düzeyinde bakıldığında, bu kararlar birer dışsallık (externality) üretir — birey ister sağlam olsun ister olmasın, hastalık yayılırsa yalnızca o kişiye değil başkalarına da zarar verir. Bu yüzden aşılama kolektif bir zorunluluk hâline gelir.
Eğer kaynaklar sınırlı ise, devletin ya da askeri yönetimin mantığı şu olmalıdır: maksimum toplumsal fayda sağlayacak aşıları öne almak. Bu bazen bireyin isteğinden bağımsız bir seçim olabilir.
Piyasa Dinamikleri ve Asker Aşı Talebi
Aşı üretimi, dağıtımı ve lojistiği ciddi bir endüstri ve tedarik zinciri gerektirir. Talep yüksek olduğunda — özellikle salgın dönemlerinde — hammadde, üretim kapasitesi, depolama ve lojistik gibi faktörler sorgulanır. Askeri aşılama programları, bu zincirin büyük alıcısıdır; devlet büyük miktarlarda aşı satın alır, bu da üreticiler için öngörülebilir bir talep anlamına gelir — dolayısıyla arz güvenliği daha kolay sağlanabilir.
Ancak kamu finansmanı baskısı altındaysa, devlet ya belli aşılardan vazgeçebilir ya da zorunlu-aşırı aşı yükünü azaltabilir. Bu durumda aşılama kapasitesinin kısıtlanması, askeri ve toplumsal riskleri artırır. Dolayısıyla askeri bütçe, aşı maliyetleri, lojistik yük ve toplumsal fayda arasındaki denge iktisadi açıdan kritik hale gelir.
Toplumsal Refah ve Uzun Vadeli Senaryolar
Sağlıklı asker demek; kesintisiz savunma, az görev kaybı, düşük hastalık riski demektir. Bu da devletin savunma gücüne, toplumsal güvenliğe ve ekonominin istikrarına katkı sağlar. Eğer aşılama programı doğru seçilmiş ve etkin yönetilmişse, kısa vadede maliyet gibi görünse de uzun vadede toplumsal refah artar.
Ancak bütçe kısıtları, yanlış öncelikler veya lojistik eksiklikler yüzünden aşıların aksatılması, çeşitli salgınlara yol açabilir. Bu durumda hem asker sayısal olarak yarı verimli olur hem de tedavi, eksik personel, moral bozukluğu gibi gizli maliyetler uzun yıllar süren bir ekonomik yük doğurur.
Gelecekte; küresel salgınlar, göçler, iklim değişikliği ve coğrafi görev çeşitliliği arttıkça, askeri aşı portföyü daha karmaşık ve kapsamlı hâle gelebilir. Bu da devlet bütçesinde; savunma, sağlık ve lojistik arasındaki dengeyi yeniden kurmayı gerektirecektir.
Sonuç: Asker Aşısı Bir Ekonomik Yatırımdır
“Askere hangi aşı yapılır?” sorusunun basit bir tıbbi cevap ötesinde, ekonomik bir arka planı vardır. Aşı seçimi, kaynak kullanımı, lojistik planlama, birey ve toplum sağlığı arasındaki denge; hepsi aslında toplumsal refahı etkileyen karar alanlarıdır. Askerlik sürecindeki aşılama, yalnızca bireylerin değil, devletin savunma kapasitesinin, toplumun sağlık güvenliğinin ve ülkenin uzun vadeli ekonomik istikrarının bir parçasıdır.
Bu nedenle devletler, aşı portföyünü belirlerken kısa vadeli maliyetlere değil; uzun vadeli faydaya, risk azaltmaya ve toplumsal dirence yatırım yaptığını görmelidir. Gelecekte salgınlar, küresel hareketlilik ve değişen tehdit ortamı düşünüldüğünde — aşılama stratejileri, sadece sağlık politikası değil, ekonomik güvenlik stratejisi olarak da ele alınmalıdır.
[1]: “Askerde Yapılan Aşılar Nelerdir?”
[2]: “Military Vaccine List: 18 Shots You Get In Basic Training / Military”